Razvoj i mene Beograda na starim razglednicama, fotografijama i mapama – iz kolekcije Miloša Jurišića
Posetite od 11. septembar do 20. oktobar 2020. Galeriju 51, Muzeja nauke i tehnike u Skender-begovoj 51. u Beogradu
„Ovaj veliki grad bio je, izgleda, oduvek ovakav: istrgan, prosut, upravo kao da nikad ne postoji nego večno nastaje, dograđuje se i oporavlja. S jednog kraja niče i raste, a sa drugog vene i propada. Uvek se kreće i talasa, nikad ne miruje i ne zna šta je pokoj i tišina. Grad na dve reke, na visokom mestu, i sa mnogo vetrova.”
Ivo Andrić
Među mnogim izvorima bogate istorije arhitektonsko-urbanističkog razvoja Beograda, razglednicama i fotografijama pripada jedno od najznačajnijih mesta. Zahvaljujući njihovoj autentičnosti i dokumentarnosti, moguće je pratiti različite slojeve preobražaja pojedinih delova grada, od formiranja novih naselja, rekonstrukcije već postojećih kvartova, do izgradnje novih objekata i ličnog doživljaja grada u posebnoj atmosferi uhvaćenoj kamerom. Fotografski zapisi kao jedan od medija masovne komunikacije bili su predložak za najveći broj razglednica i sa njima su se tesno prožimali.
Polazeći od činjenice da su njihova pojava i trajanje značajno svedočanstvo o vremenu, ovom prilikom smo pokušali da ih sagledamo u kontekstu značaja koji imaju kao slikovni izvor za proučavanje razvoja graditeljstva novijeg doba.
Među istraživačima koji su se bavili istorijom arhitekture na važnost fotografije za proučavanje arhitektonsko-urbanističkog razvoja Beograda među prvima je ukazala Divna Đurić-Zamolo izjavivši da „fotografija ima prvorazredni značaj za dokumentovanje izgleda grada u prošlosti”. Posebno je isticala njenu dokumentarnu vrednost zapisavši: „Za rekonstrukciju danas nestalih delova grada u određenom periodu, za koje postoji fotografski dokument možemo biti apsolutno sigurni u tačnost podataka”. Prikazujući najstarije fotografije na kojima je zabeležen Beograd 19. veka, kao i rad Anastasa Jovanovića, I. V. Gromana i Milana Jovanovića, ukazala je na prvorazredna dokumenta na kojima je zabeležen lik grada koji više ne postoji.
Na razglednice kao značajan izvor za rekonstrukciju izgleda Beograda ukazao je i Željko Škalamera zapisavši: „Stare razglednice su pre svega vredni slikovni izvor za proučavanje ranijih izgleda i stanja beogradskih ulica”. Osim razmatranja razglednica kao autentičnog izvora u proučavanju istorije Beograda, autor je započeo i sistematsko istraživanje glavnih izdanja, serija, autora fotografija, izdavača i štampara, čime je dao značajan doprinos stvaranju potpunije istorije beogradskih razglednica.
Kao novo sredstvo komunikacije i novi medijum vizelne kulture, razglednice i fotografije su priznate kao jedan od primarnih slikovnih izvora u proučavanju razvoja Beograda.
Od prve panorame Beograda snimljene 1840. godine od strane trgovca Dimitrija Novakovića, preko Anastasa Jovanovića, prvog srpskog fotografa koji je detaljnije snimio Beograd krajem 1841. godine, do prve serije razglednica Beograda iz 1895. godine u izdanju Velimira Valožića, fotografije i razglednice su brzo bile prihvaćene i njihovo izdavanje se brzo širilo. Snimali su ih uglavnom profesionalni fotografi, a po motivima, kadriranju i biranju vizure, često su bile prava umetnička dela, koja prevazilaze dokumentarnu vrednost. Gotovo uvek je estetski kriterijum bio presudan u izboru motiva, tako da su najčešće snimane najreprezentativnije i najlepše vizure, ulice, trgovi, objekti i delovi grada. Mnoge razglednice i fotografije su nastale kao deo komercijalne produkcije profesionalnih ili anonimnih autora, što ne umanjuje njihovu dokumentarnu, a vrlo često ni estetsku vrednost.
Prvi fotografi u Beogradu su se u početku bavili samo fotografijom portreta jer je snimanje izvan kontrolisanih uslova ataljea u 19. veku za njih predstavljalo veliki izazov. Komplikovana i teška oprema koju je trebalo transportovati, kao i promenljivi uslovi na otvorenom, bile su otežavajuće okolnosti za uspeh snimaka. Tako je i nastanak fotografija Beograda predstavljao istinski poduhvat u organizacionom, zanatskom i tehnološkom smislu.
U Muzeju grada Beograda su sačuvane tri najveće zbirke fotografija Beograda koje pripadaju nekima od najznačajnijih fotografa svoga doba. Jedan od prvih srpskih fotografa, koji je snimao na beogradskim ulicama šezdesetih i sedamdesetih godina 19. veka, bio je Anastas Jovanović, iza koga je ostala zbirka fotografija sa motivima grada. Druga kolekcija pripada ratnom fotografu Ivanu V. Gromanu koji je došao u Beograd za vreme Srpsko-turskog rata 1876. godine. Treću značajnu grupu fotografija Beograda ostavio je fotograf Milan Jovanović koji je snimanje grada započeo oko 1895. godine. Njegove fotografije se ističu visokim kvalitetom izrade, pažljivo odabranim kadrovima i izuzetnom umetničkom vrednošću koja uveliko prevazilazi njihov dokumentarni značaj. Po fotografijama Milana Jovanovića su se sve do 1915. godine izdavale razglednice štampane u različitim tehnikama. Vrlo često je i on sam bio izdavač razglednica izrađenih po sopstvenim fotografijama.
Beograd je kao prestonica i kulturni, ekonomski i društveni centar bio najzastupljeniji motiv na razglednicama koje su se izdavale krajem 19. i u prvim decenijama 20 veka. Na prvim razglednicama Beograda prikazivane su panorame grada, ulice sa reprezentativnim institucijama (Velika škola, Saborna crkva, Stari dvor, Narodno pozorište, Ministarstvo vojno) i spomenicima, kao i vizure grada. Vremenom broj motiva se povećavao i izašao je iz okvirastrogog centra i najreprezentativnijih zdanja, tako da su se rast i razvoj Beograda konstantno beležili raznim povodima i prigodama. Na taj način su delovi grada koji više ne postoje, koji su zauvek nestali ili promenili svoj izgled, sačuvani kako na razglednicama mnogih izdavača, tako i na fotografijama profesionalnih i anonimnih autora.
Polazeći od činjenice da su fotografije i razglednice izvori prvog reda, ovom izložbom smo želeli da prikazujući deo kolekcije Miloša Jurišića, ukažemo na njihovu estetsku i dokumentarnu vrednost kao autentičnog svedočanstva o razvoju i menama Beograda. Zahvaljujući Jurišićevoj kolekciji i njegovom znanju, otkriveni su mnogi novi podaci iz istorije Beograda, što zbirci daje posebnu vrednost i značaj.
Osim što predstavlja prvorazredni izvor za proučavanje istorije arhitekture, zbirka svedoči i o istoriji razglednica i fotografija na ovim prostorima, budući da sadrži i ređe primere izdanja, izdavačkih serija, proizvođača, štampara, izdavača i umetničkih i anonimnih fotografa. Ovu kompleksnu i slojevitu temu nismo razmatrali.
Prikazati sa jedne strane kako se grad menjao od kraja 19. pa do šezdesetih godina 20. veka, i paralelno izložiti najreprezentativniji deo obimne kolekcije, predstavljalo je veliki izazov. Radeći „u četiri ruke” odlučili smo da oba aspekta treba da imaju podjednaki značaj i da zaslužuju jednaku prezentaciju. Imajući sve vreme na umu da prikazujemo deo zbirke Miloša Jurišića koji nije samo kolekcionar, već i odličan poznavalac istorije Beograda, težište smo stavili na prikazivanje razvoja i promena grada od devedesetih godina 19. veka do šezdesetih godina 20. veka kroz pet poglavlja.
Prva celina prikazuje vizure Beograda sa Save počevši od originalne fotografije čuvenog fotografa Milana Jovanovića iz 1895. godine, kao najvrednijeg eksponata u delu kolekcije posvećene Beogradu, do fotografija iz sredine šezdesetih godina 20. veka. Na originalnim fotografijama i razglednicama je zabeležena transformacija Beograda od orijentalne varoši do modernog evropskog grada. Uz bogatstvo vizura snimljeni su kontrasti i stvaranje novog lika grada koji je krajem 19. i početkom 20. veka naglo menjao svoj izgled napuštajući staro arhitektonsko-urbanističko nasleđe.
U sledećem poglavlju prikazani su avionski snimci Beograda počev od austrougarskog snimka iz 1914/1915. godine, preko avionskih snimaka iz perioda između dva svetska rata od 1924. do 1940. godine, do avionskih snimaka iz pedesetih godina 20. veka. Zahvaljujući snimcima ovakve vrste najbolje se mogu sagledati arhitektonsko-urbanistički preobražaj grada, njegova urbanistička koncepcija i struktura, prostorno oblikovanje, kao i njegovo širenje i rast. Na ovim snimcima moguće je pratiti preuređenje Beograda od prosecanja novih mreža ulica, preko uobličavanja trgova, izgradnje novih javnih građevina, parkova i bulevara, do izgradnje čitavih novih naselja.
Treće poglavlje je posvećeno arhitektonsko-urbanističkom razvoju Terazija od kraja 19. veka, preko velike promene njegovog izgleda 1912–1913. godine, postavljanja fontane 1927. godine, do 1947. godine kada je fontana porušena zajedno sa cvetnim ostrvima. Kao jedan od glavnih gradskih trgova i značajni društveni centar, Terazije su pretrpele različite faze rekonstrukcije, a sve one su zabeležene na razglednicama i fotografijama. Početkom 20. veka kada je Beograd dobijao izgled evropskog grada, počelo je i oblikovanje Terazija uvođenjem novih dekorativnih elemenata, kao i izgradnjom hotela Moskva. Radovi na preuređenju ovog dela grada svedoče o težnji da se stvori skladan trg i jedan od najlepših delova centra grada.
U četvrtoj celini su izloženi „portreti” zgrada koji, po svedočenju Miloša Jurišića, predstavljaju najvredniji i najomiljeniji deo kolekcije. Na razglednicama i fotografijama su prikazani javni i privatni objekti iz različitih perioda razvoja i mena Beograda. Snimci koji su u većini slučajeva nastali neposredno posle izgradnje, predstavljaju autentično svedočanstvo o zdanjima i vremenu kada su nastala. Različitih stilskih izraza, osobenih rukopisa autora i tehnika izrade, svodoče o svoj lepoti različitosti oblikovanja grada kroz vekove. Naručioci „portreta” zgrada su najčešće bili njihovi vlasnici, projektanti i izvođači, koji su želeli da zabeleže izgrađeni objekat u cilju reklame za budući posao ili prodaju, ali i kao svedočanstvo o vrednosti i lepoti samog zdanja.
Zaseban deo izložbe posvetili smo fotografijama i razglednicama koje se najviše ističu svojom lepotom. Svesni činjenice da se dve velike teme: istorija Beograda i kolekcija Miloša Jurišića, ne mogu lako i u potpunosti prikazati na ovakav način i u ovakvom obimu, odlučili smo da posebno istaknemo neke od najlepših fotografija i razglednica. Kriterijumi koji su nas vodili pri izboru bili su najrazličitiji, od posebne atmosfere, lepote kadra, objekta, ulice, prikazanog duha vremena, preko lepote dizajnerskog rešenja same razglednice do umetničke vrednosti fotografija čuvenih fotografa. Od reporterskih, dokumentarnih, do onih koje su zabeležile atmosferu i koje imaju izuzetnu umetničku vrednost, razglednice i fotografije iz kolekcije Miloša Jurišića svedoče o tome da su ih često stvarali najbolji fotografi svoga vremena, čijim ostvarenjima je na najreprezentativniji način zabeležen preobražaj Beograda.
Kolekcija fotografija i razglednica Miloša Jurišića upotpunjena je mapama grada koje same za sebe, a i pojedinačno, predstavljaju dragoceno svedočanstvo. Mape su iz različitih perioda razvoja grada, od početka dvadesetog veka do šezdesetih godina 20. veka. Strukture grada i arhitektonski okviri ulica, trgova i blokova koji su se menjali najbolje se mogu sagledati na planovima koji su se izrađivali u različite svrhe. Na njima su zabeleženi razvoj grada, njegovo širenje izgradnjom novih delova i čitavih naselja, prosecanje novih ulica i promena njihovih naziva, oblikovanje trgova, izgradnja i rušenje mostova i tako dalje. Na mnogima od njih su detaljno ucrtani položaji, osnove i gabariti javnih objekata, parkova, privatnih zgrada i kuća, kao i blokovi sa numeracijom kuća. Sve ono što je zabeleženo na razglednicama i fotografijama zahvaljujući tome što je sačuvano i ucrtano i na mapama, dobija širi kontekst, upotpunjavajući sliku grada koji se menjao, rastao i oblikovao u različitim epohama.
Prikazujući samo deo kolekcije Miloša Jurišića želeli smo da skrenemo pažnju široj i stručnoj javnosti na njeno postojanje i značaj. Budući da se ona stalno menja, dopunjuje, živi kroz radove mnogih istraživača i stalno donosi nova saznanja o bogatoj istoriji Beograda, ova kolekcija zaslužuje kontinuirano prikazivanje i vrednovanje. Kao značajno svedočanstvo ne samo o istoriji arhitekture Beograda, već i o jednom prošlom vremenu, razglednice i fotografije izložene kolekcije prevazilaze značaj izbora koji smo prikazali i pružaju mogućnost njihovog sagledavanja u širem kontekstu istorije vizuelne kulture modernog doba.
O kolekciji
Ovom prilikom smo nastojali da prikažemo celokupno bogatstvo, raznovrsnost i veliki potencijal kolekcije Miloša Jurišića za sva buduća istraživanja, u čemu leži jedna od njenih najvećih vrednosti. Sakupljajući još u detinjstvu značke i marke Jurišić je, zahvaljujući porodičnim fotografijama, počeo da se bavi fotografijom, pa je tako razvijao interesovanje i za sakupljanje razglednica i fotografija. Vremenom je postao značajan kolekcionar čija zbirka je postala cenjena i poznata kako među istraživačima različitih oblasti, tako i među najširom publikom. Ono što ovu kolekciju čini jedinstvenom i posebno dragocenom je Jurišićevo izvanredno poznavanje istorije i arhitekture koje istražuje i neprestano otkriva u svojoj zbirci, nesebično deleći svoja saznanja sa svima koji se na bilo koji način bave prošlošću.
Kriterijum koji ga je na prvom mestu vodio, po sopstvenom svedočenju, u početku je bio je estetski – lepota kadra ili osobe, dok je vremenom počeo da obraća pažnju i na istorijsko-dokumentarnu vrednost. Tako je kao rezultat višedecenijskog sakupljanja nastala zbirka od preko pet hiljada razglednica i fotografija iz svih krajeva sveta, iz različitih fotografskih ateljea, različitih izdavača i štampara, standardnih i specifičnih oblika i dimenzija, kao i u različitim tehnikama izrade i štampe, na kojima su prikazani najraznovrsniji motivi. Prema tipologiji koju su na osnovu vizuelnog sadržaja aversa uradili istraživači, u kolekciji su zastupljeni svi opisani tipovi razglednica. Tako u zbirci Miloša Jurišića postoje topografske razglednice koje prikazuju predele i naselja, zatim one sa scenama i događajima, portretne razglednice, reklamne i propagandne, razglednice sa reprodukcijama umetničkih dela i ostale razglednice najrazličitijeg sadržaja. Kako su najbrojniju grupu razglednica u razdoblju od 1895. do 1914. godine, a i kasnije, činile razglednice sa topografskim motivima, one su najbrojnije i u ovoj kolekciji. Raznovrsnost motiva odnosi se podjednako i na fotografije.
Najbolji opis zbirke je prilikom pripreme ove izložbe dao sam autor rekavši: „Nukleus moje kolekcije, pa i samog sakupljanja, čine porodične stare fotografije, kao i stare razglednice Beograda i drugih mesta, koje je sakupljala moja baka Branka Jakovljević. Skoro da su mi i dalje najlepši primerci beogradskih razglednica upravo iz ‘Bašine’ kolekcije.”
Od sajmova antikviteta i sastanaka numizmatičara do beogradskih pijaca, kolekcija je tokom više decenija rasla u kvantitativnom i kvalitativnom smislu i sada obuhvata razdoblje duže od jednog veka. Kada je reč o razglednicama, najstariji primerci su iz 1898. godine, dok su najstarije fotografije iz sredine šezdesetih godina 19. veka. Zbirka tako obuhvata period od najstarije fotografije vizure Beograda sa Save iz 1895. godine čuvenog fotografa Milana Jovanovića, do najnovijih fotografija Duška Jovanovića nastalih šezdesetih godina 20. veka.
Vremenom je Jurišić razvijao posebno interesovanje za istoriju arhitekture novijeg doba, što je uticalo na to da se zbirka razglednica i fotografija sa motivom Beograda najviše obogaćuje i praktično zauzme primarno mesto u njegovoj kolekciji. Kao istraživač i odličan poznavalac istorije arhitekture, reklo bi se da je od prvog trenutka bio svestan dokumentarne vrednosti razglednica i fotografija za proučavanje arhitektonsko-urbanističkog razvoja grada.
Sistematično, znalački i strpljivo kolekcionarstvo oblikovano tokom više decenija, razvilo se u posvećenost koju je Miloš Jurišić delio sa mnogim saradnicima. Tako su fotografije, razglednice, mape, arhivska građa, stari časopisi i knjige iz njegove kolekcije zauzeli važno mesto u naučnim istraživanjima iz različitih oblasti. Kao rezultat uspešne saradnje sa muzejima, galerijama i pojedinačnim autorima, njegova kolekcija je predstavljena u Srbiji, Francuskoj, Nemačkoj, Japanu, Sjedinjenim Američkim Državama, Hrvatskoj i Austriji. Od izložbe posvećene istoriji srpske fotografije u Galeriji Srpske akademije nauka i umetnosti 1991. godine, na kojoj je u saradnji sa Milankom Todić prvi put prikazan deo ove kolekcije, pa do današnjih dana, razglednice i fotografije iz zbirke Miloša Jurišića su obogatile mnoge knjige, izložbe, kataloge, časopise i javne prostore i poslužile kao dokumentarna građa za mnoga istraživanja.
Zahvaljujući Jurišićevom trudu, znanju i sistematičnosti, kolekcija već decenijama živi i neprestano opravdava svoje postojanje zauzimajući osobeno mesto u izučavanju istorije graditeljstva novijeg doba.
Svesni činjenice da je kolekcija Miloša Jurišića nezaobilazan izvor u proučavanju ne samo istorije arhitekture već i mnogih drugih oblasti, ovom prilikom smo želeli da je rasvetlimo iz jednog posebnog ugla, ukazujući ne samo na njenu vrednost, već i prikazujući je kao dragocen i gotovo neiscrpan potencijal za sva buduća istraživanja.
